مطلب زیر از روزنامه ایران 14 فروردین 1387 نقل می شود.

دشت بزرگ لوت و چشم اندازهاى منحصر به فرد آن در کنار ییلاق هاى کوهستان هاى شمال خاورى خراسان جنوبى مى تواند تنها مأمن امن آنهایى باشد که قصد دارند دمى به دور از قیل و قال زندگى سرسخت شهرى در آن بیاسایند و چند صباحى به تماشاى تاریخ و طبیعت این خطه بنشینند.
بافت قدیمى خوسف، بناهاى تاریخى سربیشه، آسبادهاى نهبندان و باغ هاى قدیمى بیرجند در انتظار گام هاى مسافران بهارى اند تا سکوت حاکم بر دل کویر را شکسته و پاى نقل تاریخ این دیار بنشینند.
مقصد امروزمان روستاى شگفت انگیز ماخونیک است که همه ساله محققان، پژوهشگران، مردم شناسان و باستان شناسان زیادى را به این روستا مى کشاند. این روستا به دلیل داشتن مردمى با ویژگى هاى خاص، شیوه زندگى و آداب و رسوم در زمره روستاهاى شگفت انگیز محسوب مى شود.
* غناى فرهنگى؛ وجه اشتراک روستاییان
وجه اشتراک همه روستاهاى با ویژگى مردم شناسى ، غناى فرهنگى آنهاست ولى تفاوت عمده ماخونیک با همه این روستاها از بعد دیگرى است. اهالى ماخونیک به نسبت اهالى ابیانه، ماسوله و... در عین تنگدستى و شرایط سخت و طاقت فرساى زندگى به این همه دستاوردهاى زندگى رسیده اند. ماخونیک در شرق ایران و در شهرستان تازه تأسیس سربیشه در استان خراسان جنوبى واقع شده است. در جلگه اى به همین نام که متشکل از ?? روستا است و ماخونیک بزرگ ترین و به احتمال قدیمى ترین آنها است و اهالى معتقدند که تمامى این روستاها از ماخونیک منشعب شده اند در اصل همگى یک طایفه و با یکدیگر خویشاوند هستند.
ماخونیک در ??? کیلومترى بیرجند (مرکز استان) و ?? کیلومترى سربیشه میان کوه و تپه ها محصور شده است. این روستا در سرشمارى آبان سال ???? متشکل از ??? خانوار و ??? نفر جمعیت بود. عمده ترین کار و کسب مردم کشاورزى است؛ درحالى که تمامى زمین هاى کشاورزى آن به ? هکتار هم نمى رسد. تازه از این مقدار زمین، روستاهاى دیگر نیز شریک هستند و این پایان ماجرا نیست، چراکه این ? هکتار در ? مزرعه پراکنده است و بیشتر اهالى روستا و روستاهاى اطراف هر یک در تمامى این مزرعه ها شریک هستند. به طور مثال مزرعه ?‎/? هکتارى ماخونیک که اصلى ترین و یکى از بزرگ ترین مزارع روستا به شمار مى آید بیش از ??? خانوار شریک دارد.
پس لابد در مزرعه ماخونیک زمین ??? متر مربعى وجود دارد اما این هم پایان ماجرا نیست چون در مزرعه ماخونیک زمین ها عین (خوب) و دال (بد) هستند که به همین دلیل مزرعه را چند قسمت کرده اند و هر قسمتى را جداگانه بین تمامى مالکان تقسیم کرده اند و باز چون در موقع تقسیم زمین موروثى حقى از کسى ضایع نشود هر کرتى (Kart) را جداگانه میان وراث تقسیم مى کنند و خلاصه کلام این که آنقدر کرت ها را به وسیله مرز خاکى و در دهه هاى اخیر با سنگ به چند قسمت تقسیم کرده اند که بسیارى از آنها از ? متر مربع بزرگ تر نیستند! البته زمین یک متر مربعى هم یافت مى شود! همچنین کم نیست کرتى که به واسطه تعدد مالکان ? یا ? نوع محصول در آن کشت مى شود!
* قوانین صد ساله
به طور کلى در همه امور نظم و مقررات خاصى حکمفرماست. تقسیم زمین، تقسیم محصول مالکیت بر مراتع، مالکیت بر زمین هاى مسکونى، دامدارى، مقررات اجتماعى و بسیارى امور دیگر که هیچ یک بدون مقررات نیست قوانینى است که از صدها سال پیش همچنان جارى بوده و کسى توانایى تغییر آن را ندارد و قوانین شهرنشینى و مدنیت امروزى نیز نتوانسته بر آنها تأثیرگذار باشد.
همه اهالى به رعایت این مقررات بدون دشنه و پاسبان پایبند هستند. اختلاف هاى ملکى که عمده ترین مورد نزاع روستاییان است هم در ماخونیک به ندرت دیده مى شود.
در سال هاى خشکسالى با تعاون و همکارى و باز هم با رعایت مقررات به اتفاق به کشت و کار اشتراکى در زمین یکى از مالکان مى پردازند و در هر رشته اى و هر کارى یک سرپرست وجود دارد که قول او براى دیگران حجت است حتى براى کسانى که سرپرستى رشته دیگرى را برعهده دارند.
مسکن روستاى ماخونیک نیز از وجوه قابل تأمل و در برخى موارد اعجاب برانگیز است. خانه هاى روستاى ماخونیک بعد خاصى نداشته و معمولاً چهارگوش نیستند.
براى ساخت خانه در این بخش چون زمین مسطح کمتر وجود داشته شیب تپه را کنده و زمین را مسطح مى کرده اند. برخى جاها خانه ها همکف کوچه هاست و در بالاترین سطح، ارتفاع خانه ها از ?‎/? متر فراتر نمى رود. در گذشته براى بستن در ?? تا ?? سانتیمترى خانه ها از تعدادى بوته که با طناب به هم بسته شده استفاده مى کرده اند و هنگامى که به داخل خانه مى رفتند بوته ها را به دهانه در هدایت مى کردند تا از سرماى زمستان در امان باشند.
* خانه آدمى یا خانه نشست
بعدها در ها از تنه درخت و بدون میخ به صورت یک تکه ساخته شده که نمونه هاى آن هنوز در بافت قدیم مشاهده مى شود. به خاطر جلوگیرى از وزش بادهاى شدید از سمت شمال و شمال غرب و بهره گیرى از نور خورشید در خانه ها عموماً به سمت جنوب باز مى شوند. دیوار خانه ها با سنگ و گل ساخته شده و سقف را از تنه درختان محلى و بوته مى پوشانند. پشت بام خانه ها بیشتر بیضى و آبریز خانه ها از سنگ است. به طور معمول در میان چند اتاقى که بدون حصار در کنار یکدیگر ساخته شده تنها یک اتاق مورد استفاده شخصى انسان قرار مى گرفته که به آن خانه، خانه آدمى یا خانه نشست مى گفته اند. این خانه که مساحت آن حدود ?? تا ?? متر مربع است. براى نشیمن، خوابیدن، پخت و پز، انبار جو و گندم، کارگاه بافندگى و اتاق پذیرایى به کار مى رود و سایر اتاق ها که بعضاً کوچک هستند براى نگهدارى حیوانات و انبار علوفه و چغندر استفاده مى شود.
عوامل مهم شکل گیرى مسکن روستا عوامل طبیعى، اقتصادى و مذهبى است اگرچه نمى توان میان نشانه هاى فرهنگى یک روستا تفاوتى قائل شد ولى مسکن روستاى ماخونیک از خوراک و پوشاک و حتى بسیارى از نشانه هاى فرهنگى دیگر روستا جالب توجه تر است و نیاز به تعمق بیشترى دارد.
در روستاى ماخونیک هیچ معمارى ویژه اى به چشم نمى خورد و در نگاه اول هیچ نکته جالب توجهى به نظر نمى رسد. با بررسى بیشتر تفاوت هاى چشمگیر بافت و بناهاى دیگر روستا با روستاهاى دیگر نمایان مى شود.
روستاى ماخونیک از نظر بافت کلى، روستایى مجتمع و توده اى است که در دامنه کوه ماخونیک شکل گرفته است. سنگلاخ بودن و ناهموارى زمین، مسائل امنیتى، رابطه خویشاوندى و شرایط اقلیمى از عواملى هستند که موجب کوچک و مجتمع شدن روستا شده است.
از نظر مسائل امنیتى با توجه به حمله ازبک ها در گذشته، ماخونیک در حصار تپه ها پنهان بوده است. بافت قدیم روستا در دامنه تپه و خانه ها به طور فشرده و در گودى زمین ساخته شده اند؛ به طورى که روستا از داخل رودخانه که در گذشته محل عبور و مرور بوده به هیچ وجه دیده نمى شده است .حتى جایگاه اولیه آنها که در نزدیکى چشمه و قنات بوده است به طور فشرده در لابه لاى کوه و تپه ها پنهان شده که نقل مى کنند در زمان ترکمن تازى، سگى پارس کرده و محل آنها را به دشمن نشان داده است وگرنه با وجود نزدیکى خانه ها به محل عبور و مرور باز هم روستا از دید آنها پنهان بوده است.
خویشاوندى نیز در بافت روستا تأثیرگذار بوده است. براساس قوانین اجتماعى روستا هر شخصى علاوه بر مالکیت خانه خود مالک محدوده جلوى خانه اش نیز هست و به غیر از خانواده و اقوام نزدیک کسى حق ندارد در جلوى خانه اش خانه اى بسازد که این کار موجب رابطه اى میان بافت روستا و خویشاوندى اهالى شده است.
از نظر شرایط اقلیمى نیز با توجه به سرماى سخت زمستان و کمبود مصالح، خانه ها در دل زمین و به طور فشرده در کنار یکدیگر ساخته شده اند تا بدین وسیله از شدت باد و در نتیجه سرماى زمستان کاسته شده و بر آن غلبه کنند.
روستا روى سه تپه و در کنار دو آبراه که از شمال به سمت جنوب امتداد و شیب دارد، بنا شده است. برج روستا در بافت قدیم روستا و برفراز تپه اى با سنگ و گل ساخته شده است که در مواقع ناامنى اهالى به آن پناه مى برده اند.
هسته اولیه روستا در ضلع شمال تا غرب، جنوب غربى و شمال شرقى برج ساخته شده است و مسجد روستا در وسط این هسته قرار گرفته است. در بافت میانه پیشرفت روستا بیشتر به سمت شمال- شرق و غرب صورت گرفته است. در سال هاى اخیر نیز بیشتر پیشرفت روستا به سمت شرق و جنوب شرقى بوده است.
اینها تنها بیان گوشه اى از جاذبه هاى طبیعى و تاریخى این استان است؛ به طور یقین نه تنها در این استان بلکه در تمام استان هاى ایران مى توان صدها جاذبه به این شکل و شمایل را تعریف کرد و مانند ماسوله و ابیانه راه گردشگران داخلى و خارجى را هموار کرد. اما آنچه مسلم است این که این گونه میراث دارى بدون برنامه هاى هدفمند، دراز مدت و فکر پویا راه به جایى نخواهد برد.